آقای مصطفی ملکیان و تاریخنگاری عاشوراء
الآن دوست دانشمندم مؤرخ برجسته تاریخ صدر اسلام و عصر اموی جناب آقای علی بهرامیان برای من فایلی صوتی فرستاد از استاد و حکیم گرامی جناب آقای مصطفی ملکیان در رابطه با تاریخنگاری کربلاء. از گفته های آقای ملکیان خیلی تعجب کردم. ایشان ابراز داشته اند که ما از حادثه کربلا بسیار بسیار کم می دانیم و غالب روایاتی که نقل می شود مربوط به دوران صفوی به این طرف است و اینکه منابع چندان زیادی برای ثبت روایات تاریخی در قرن نخست وجود نداشته. آنگاه استناد می کنند به فرمان خلیفه دوم در رابطه با منع کتابت حدیث و اینکه گفت: حسبنا کتاب الله.
من احتمال می دهم کثرت مطالعات استاد ملکیان در رشته های دیگر علوم مانع شده تا آن دانشمند محترم به درستی با تاریخ اسلام و منابع تاریخی و وضعیت تاریخنگاری در صدر اسلام آشنایی یابند. چند نکته را اینجا تذکر می دهم. امیدوارم به نظر شریفشان رسانده شود:
1- سنت نقل روایات به ویژه روایت شعر و "ایام"، سنتی بسیار کهن در میان عرب بوده و به دوران ماقبل اسلام و عصر جاهلیت و تمدن های کهن یمن قدیم و شمال جزیرة العرب می رسد. این نقل ها عموما گرچه مکتوب نمی شد اما سینه به سینه منتقل می شد. در جنگ ها از هر دو سوی جنگ کسانی به عنوان راویان قصص جنگ ها و اشعار و رجزخوانی های مرتبط با جنگ ها شرکت می کرده و به ثبت اشعار و علل سرودن اشعار و نقل حوادثی که منجر به سرودن اشعار جنگ ها می شد مبادرت می کرده اند. این یکی از مهمترین سنت های قبیلگی در میان اعراب جاهلی بود. شعر و روایت اخبار قبائل و جنگ ها و حماسه های قبائل بنابراین سنتی نا آشنا برای مسلمانان صدر اول نبود.
2- علاوه بر این با شکلگیری دولت در اسلام و دیوان های اداری ثبت روایات و اخبار تاریخی ابعاد تازه تری گرفت. بخشی از این مسئله به وجود شماری از مخبرین حکومتی بر می گردد که برای امیر و یا خلیفه کار می کرده اند و بخشی هم به وظایف کاتبان دولتی بر می گردد که می بایست وقایع جنگ ها و میزان مشارکت ها و خسارت ها و غنائم و غیره را دقیقا ثبت می کردند. قبائل هم برای خود راویانی معمولا به سنت قدیم همراه می داشتند.
3- حادثه کربلا در جایی پنهان و در غیاب ناظران آفریده نشد. بر این واقعه بسیاری از مردم منطقه و یا کسانی که به دلائلی در جنگ مشارکت نکردند ناظر بوده اند و برخی از روایات حادثه کربلا به آنها بر می گردد. در میان قاتلان و کشندگان قساوت پیشه حضرت ابا عبد الله و اهل بیت و اصحاب بزرگوارش کسانی بودند که بعدا به دلائل مختلف بخش هایی از آنچه به چشم خود دیده بودند برای دیگران نقل کرده اند (و از جمله برای عبید الله بن زیاد و به خوشایند او). وانگهی از سوی خود خاندان رسالت هم علاوه بر حضرت زینب کبری (علیه السلام) و سید الساجدین (علیه السلام) تعدادی دیگر از میان بازماندگان کربلا بعدها روایت دست اولی از واقعه عاشوراء به دست دادند.
4- در زمان قیام مختار ثقفی تعدادی از کسانی که شاهد واقعه بودند از میان اهالی کوفه و به دستور او آنچه در کربلا گذشت و به ویژه آنچه قاتلان زشت سیرت انجام داده بودند برای امیر نقل کردند. روایات کربلا و مساهمت اشخاص و قبائل به روشنی برای مختار روشن بود و اصولا حادثه عاشوراء برای کوفیان امر پوشیده ای نبود.
5- دست آخر باید چند کلمه ای هم درباره این گفته آقای ملکیان بنویسم که عمر خلیفه دوم منع از کتابت کرد. باری او منع از کتابت کرد. اما او منع از کتابت حدیث کرد و نه کتابت شعر و اخبار تاریخی و یا امور دیوانی و فرامین دولتی. تازه امروزه می دانیم که با وجود منع کتابت حدیث بسیاری از اصحاب پیامبر (ص) احادیثی که از حضرت شنیده بودند را به انحای مختلفی ثبت می کرده اند. سیره ابن اسحاق و مغازی واقدی و مدونات تاریخی عروه و زهری و زبیریان و بسیاری دیگر اخبار زیادی از عصر رسالت و خلفای نخستین به دست داده اند. تاریخنگاری و اخبارنگاری از نخستین سنت هایی بود که مسلمانان بدان خوگر شدند و اخبار جنگ هایی مانند جمل و صفین و نهروان و حادثه کربلا را کسانی مانند ابومخنف بر اساس روایات گاه دست اول نقل کرده اند. بنابراین این استناد آقای ملکیان به کلی مردود است.
واقعیت این است که حادثه کربلا از نقطه نظر روایات تاریخی در روشنایی تاریخ قرار دارد و ما درباره بسیاری از جزئیات آن اطلاع کافی داریم.
